قلم فرسایی درباره ی خَلقی به نام مادر که به گفته ی پیامبر بزرگ اسلام(ص) بهشت زیر پای اوست، بسی دشوار است. وقتی سخن از مادر به میان می آید، باید قلم را به نام مادر هستی، حضرت فاطمه(س) متبرک نمود. ایشان مادر تمام عالم هستی است که تمامی کائنات از وجود نازنینشان به فیض می رسند.

فرزند

زنان حضرت رسول اکرم(ص) هر چند به سبب همسری با پیامبر ام المؤمنین هستند. اما وجود مقدس حضرت زهرا(س) به دلیل ذاتی ام المؤمنین است، به طوری که حتی بر پدر بزرگوارشان حکم مادری دارند، آنجا که پیامبر(ص) نیز ایشان را ام ابیها خطاب می کنند. ایشان مادر امت است و همین مادریشان است که سبب شده تا نیمه های شب دست نازنین بر آسمان بساید و برای مؤمنین دعا کند.
چه عجیب است واژه ی «مادر» و چه آفریده ی ستودنی است؛ نُه ماه جنینش را حمل می کند و از شیره ی جانش به کودکش می خوراند و با تمام وجود از فرزند دلبندش حمایت می کند، گرسنه می ماند تا کودکش گرسنگی را تجربه ننماید. تمام سختی های حمل جنین و سختی های پس از تولد را به جان می خرد. این چیزی نیست بجز عشقی که خالق هستی در قلب لطیف او قرار داده تا فرزندش را دوست بدارد و از او حمایت نماید و او با تمام عشق خالصانه ای که به فرزندش دارد تلاش می کند تا وی را در مسیر تکامل که خداوند از او برای تربیت فرزندش خواسته رهنمون سازد.
خداوند در قرآن کریم به نیکی به پدر و مادر تأکید کرده است و بنده اش را امر فرموده تا با والدینش با احترام سخن بگوید و از ایشان اطاعت و فرمانبرداری کند و در برابر آنان متواضع باشد.
«و پروردگار تو مقرر داشته که جز او را نپرستید و با پدر و مادر احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به پیری رسند، به آنها اُف مگو! و بر آنها بانگ مزن و با آنها کریمانه سخن بگوی. و از سر مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا ! آنها را به پاس آنکه مرا در کودکی پروردند ببخشای». ( اسراء/23 ،24)
در باب احترام به والدین که خواجه نصیرالدین طوسی فصلی را از کتاب خود به آن اختصاص داده است درباره ی حقوق والدین و چگونگی رفتار فرزندان با ایشان، به طور مفصّل سخن گفته است از جمله: فرزندان نباید والدین خود را اذیت و آزار رسانند بلکه باید به ایشان محبت ورزند و آنان را تحقیر و استهزا نکنند. باید آنها را در اموال و اقوات خود شریک دانند و به آنها بذل و بخشش بدون منّت داشته باشند و از بخل ورزیدن به آنها خودداری کنند و همچنین در نهان و آشکار به ایشان اهانت نکنند و نسبت به آنها مهربان باشند.
شاعران سرزمین فارس درباره ی ارزش و مقام والای مادر و نقش او در خانواده و پرورش فرزندان اشعار فراوانی سروده اند؛ از جمله ی این شاعران پروین اعتصامی است که در ابیات زیر زن را پرورش دهنده ی مردانی بزرگ معرفی می کند.
اگر فلاطن و سقراط بوده اند بزرگ
بزرگ بوده پرستار خردی ایشان
به گاهواره ی مادر، بکودکی بس خفت
سپس به مکتب حکمت حکیم شد لقمان (پروین)
فریدون مشیری در شعر خود بنام «مادر» تمام دارایی های دنیا را هیچ می انگارد و لذت داشتن مادر را سرآمد تمام دارایی های دنیا برمی شمارد.
تاج از فرق فلک برداشتن
جاودان آن تاج بر سر داشتن
در بهشت آرزو ره یافتن
هر نفس شهدی به ساغر داشتن
روز در انواع نعمت ها و ناز
شب بتی چون ماه دربر داشتن…
تا ابد در اوج قدرت زیستن
ملک هستی را مسخر داشتن
بر تو ارزانی که ما را خوشتر است:
لذت یک لحظه مادر داشتن

از میان اشعار برگزیده ی شاعران می توان به شعر زیبای ایرج میرزا اشاره نمود که در آن شاعر لطافت و شفقت مادری عاشق را به تصویر می کشد که با تمام بی مهری فرزند، عشق و محبتش را پایانی نیست

رسول اکرم (ص) در پاسداشت مقام مادر فرموده اند: دعای مادر سریع تر اجابت می شود، عرض کردند: چرا یا رسول الله! حضرت فرمودند: چون مادر رحمت و مهربانی اش نسبت به فرزند از پدر بیشتر است، خداوند دعای انسان رحیم و مهربان را هرگز رد نمی کند.[1]
مولانا در ابیات زیر مادر را تمثیلی نمادین از خداوند می داند؛ همان گونه که آغوش مادر پناهگاه کودک خویش است و کودک حتی اگر از جانب مادر تنبیه شود باز هم به او پناه می برد. انسان نیز در تمام خیروشر نباید به جای دیگری جز درگاه الهی توجه نماید.
گفت چون طفلی به پیش والده
وقت قهرش دست هم در وی زده
خود نداند که جز او دیار هست
هم ازو مخمور هم از اوست مست
مادرش گر سیلی ای بر وی زند
هم به مادر آید و بر وی تند
از کسی یاری نخواهد غیر او
اوست جمله ی شر او و خیر او
خاطر تو هم ز ما در خیر و شر
التفاتش نیست جاهای دگر
از میان اشعار برگزیده ی شاعران می توان به شعر زیبای ایرج میرزا اشاره نمود که در آن شاعر لطافت و شفقت مادری عاشق را به تصویر می کشد که با تمام بی مهری فرزند، عشق و محبتش را پایانی نیست.
داد معشوقه به عاشق پیغام
كه كند مادر تو با من جنگ
هركجا بیندم از دور كند
چهره پرچین و جبین پر آژنگ
با نگاه غضب آلود زند
بر دل نازك من تیر خدنگ
مادر سنگدلت تا زنده است
شهد در كام من و تست شرنگ
نشوم یكدل و یكرنگ ترا
تا نسازی دل او از خون رنگ
گر تو خواهی به وصالم برسی
باید این ساعت بی خوف و درنگ
رَوی و سینه تنگش بدری
دل برون آری از آن سینه ی تنگ
گرم و خونین به مَنَش باز آری
تا برد زآینه ی قلبم زنگ
عاشق بی خردِ ناهنجار
نه، بل آن فاسق بی عصمت و ننگ
حرمت مادری از یاد ببرد
خیره از باده و دیوانه زبنگ
رفت و مادر را افكند به خاك
سینه بدرید و دل آورد به چنگ
قصد سرمنزل معشوق نمود
دل مادر به كَفَش چون نارنگ
از قضا خورد دمِ در به زمین
و اندكی سوده شد او را آرنگ
وان دل گرم كه جان داشت هنوز
اوفتاد از كف آن بی فرهنگ
از زمین باز چو برخاست نمود
پیِ برداشتن آن آهنگ
دید كز آن دل آغشته به خون
آید آهسته برون این آهنگ:
«آه دست پسرم یافت خراش
آه پای پسرم خورد به سنگ».

[1] پی نوشت: سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)، ج 2، ص 219، به نقل از محجه البیضاء، ج 3، ص 435.

آرزو را و حسد را مده اندر دل جا

ناصرخسرو آرزو و حسد را به مارهایی تشبیه می کند که در دل انسان حسود جای می گیرند و علاوه بر آزار و اذیت فرد مقابل، درون او را نیز آزار می دهند. حسد به معنای: «زوال نعمت کسی را خواستن، رشک بردن، بدخواستن و یکی از صفات پست انسانی است که از اجتماع بخل و شَرَه نفس حاصل می شود». (فرهنگ معین، ذیل واژه ی حسد)

من شر حاسد

حسد، از رذایل اخلاقی گناهان کبیره است و فرد حسود از دیدن یا شنیدن نعمتی هایی که دیگران از آن برخوردار هستند ناراحت و خشمگین شود و نتواند این نعمت و فضیلت را در او ببیند و آرزوی زوال آن را داشته باشد، خواه تنها گرفته شدن آن نعمت را از او بخواهد یا گرفته شدن از او و رسیدن به خودش را آرزو کند، این حالت درونی حسادت است. آتش حسادت و رشک او را هیچ چیز جز مرگ کسی که مورد رشک اوست، یا فنای نعمت و مقام وی خاموش نمی گرداند.
شخص حسود همیشه در حزن و ناراحتی به سر می برد و بیشترین آسیب جسمی و روحی را می بیند. حضرت علی(ع) می فرمایند: «الحَسَدُ داءٌ عَیاءٌ لاَ یَزُولُ اِلاَّ بِهَلکِ اَو مَوتِ المَحسود» ؛ حسد دردی بی درمان است که جز به هلاک شدن حسود و یا مردن محسود از بین نمی رود. (نوری،12:1408/22)
درگلستان سعدی، در سیرت پادشاهان در این باره آمده است:
سرهنگ زاده ای را بر در سرای اغلمش دیدم که عقل و کیاستی و فهم و فراستی زاید الوصف داشت هم از عهد خردی آثار بزرگی در ناصیه او پیدا،
بالای سرش ز هوشمندی / می تافت ستاره بلندی
فی الجمله مقبول نظر سلطان آمد که جمال صورت و معنی داشت و خردمندان گفته اند توانگری به هنرست نه به مال و بزرگی به عقل نه به سال ابنای جنس او بر منصب او حسد بردند و به خیانتی متهم کردند و در کشتن او سعی بی فایده نمودند.
ملک پرسید که موجب خصمی اینان در حق تو چیست؟ گفت در سایه دولت خداوندی دام مُلکُه همگنان را راضی کردم مگر حسود را که راضی نمی شود الاّ به زوال نعمت من…
توانم آنکه نیازارم اندرون کسی
حسود را چه کنم کو ز خود به رنج درست
بمیر تا برهی ای حسود کین رنجیست
که از مشقت آن جز به مرگ نتوان رست

در حدیث دیگری از حضرت علی(ع) آمده است: حسد بدترین بیماری اخلاقی است .(غررالحکم، شرح فارسی، جلد 1، ص 91)
و اما فرق بین غبطه و حسد در این است که در غبطه انسان شوق رسیدن به حصول کمال یا مطلوبی را دارد بدون آنکه آرزو کند که از فرد مقابل گرفته شود و یا بخواهد فردی که دارنده ی آن مطلوب است آسیبی ببیند

خواجه نصیر در اخلاق ناصری در این باره می گوید: «و حسد آن بود که از فرط حرص خواهد که به فواید و مقتَنَیات از ابنای جنس ممتاز بود، پس همّت او بر ازالت از دیگران و جذب به خود مقصور باشد، و سبب این رذیلت از ترکّب جهل و شَرَه بود… و کندی گوید حسد قبیح ترینِ امراض و شنیع ترینِ شرور است، و بدین سبب حکما گفته اند هر که دوست دارد که شرّی به دشمن او رسد محبّ شرّ بود، و محبِ شرّ شرّیر بود، و شرّیرتر ازین کسی بود که خواهد که شرّ به غیر دشمن او رسد، و هر که نخواهد که خیری به کسی رسد شرّ خواسته باشد به آن کس، و اگر این معامله با دوستان کند تباه تر و زشت تر بود… ».(خواجه نصیر،ص200 ٨
و اما فرق بین غبطه و حسد در این است که در غبطه انسان شوق رسیدن به حصول کمال یا مطلوبی را دارد بدون آنکه آرزو کند که از فرد مقابل گرفته شود و یا بخواهد فردی که دارنده ی آن مطلوب است آسیبی ببیند.
در نکوهش حسد، همین بس که نخستین کسی که از فرمان پروردگارش سر باز زد به جهت حسادتی که به آدم داشت ابلیس بود و نخستین قتلی که در عالم واقع شد، از ناحیه ی قابیل، نسبت به برادرش هابیل بود.و همچنین در سوره فلق، پروردگار به پیامبرش امر می کند که از شرّ حاسدان به خداوند پناه ببرد.
در مرزبان نامه، در حکایت موش با گربه، خروس دوست گربه، حسودی است که دوستی موش و گربه را تاب نمی آورد و باعث اختلاف بین آن دو می شود و در نهایت موش طعمه ی گربه می گردد. در این جا، گزیده ای از این حکایت با اندک تصرف نقل می شود: «… مگر خروسی همنشین او بود که در نهان و آشکارا با هم رفت و آمد داشتندی و جز بهوایِ یکدیگر دم نزدندی، خروس چون اختصاصِ موش بمجالست و مؤانست با گربه مشاهدت کرد، اندیشید که گربه را موافقت او از مصادقتِ من مستغنی خواهد گردانید و چون استغناء یافت، مرا ازو برخورداری طمع نباید داشت… من موادّ این مودّت را انقطاعی اندیشم و بنیادِ تأکید این دوستی را بمکیدتی براندازم؛ پس برخاست و پیش گربه رفت و گفت: روزهاست تا می شنوم که این موش در پیش همسایگان از تو حکایت می کند و از بی وفائی و بی شرمی و پر آزاری و کم آزرمی تو باز می گوید و … گربه این سخن را شنید و با خود گفت: خروس همیشه در پرد سوز و ساز با من هم آواز بودست… هرچ او گوید، در حسابِ عقل محسوب باشد ،امّا من از علامات کار چیزی استعلام کنم، تا خود چه میگوید. پس گفت: ای برادر، طمأنینتِ من بر صدقِ این سخن از کجا باشد؟ خروس گفت: اگر در لوح ناصی او نگاه کنی، لوایحِ این امارات ازو مطالعه توانی کرد. چون پیشِ تو می آید، سراکنده و خایف می نشیند … و همیشه آفتی را که از تو بیند منتظر می باشد… تا درین سخن بودند، موش از در درآمد. گربه بنظرِ عداوت درو نگاه کرد تا هرآنچه از محاسنِ صفات او بود، بلباسِ مقابح پیش خاطر آورد.
خروس را در آنچه گفت، مصدّق داشت و آنچ در خیال آمد، محقّق گردانید که موش را آمدن پیشِ او از روی اضطرار است نه بر سبیلِ اختیار و اگر او را سلاحِ مقاومت بودی، بر آن مبادرت نمودی.
این فسانه از بهر آن گفتم تا معلوم شود که بسیار هیأت از رضا و سخط و دیگر امور نفسانی در طبایعِ مردم پدید آید که نبوده باشد، بخاصّه از حاسدان مکّار که قلمِ تصویر و تزویر در دستِ ایشان بود، صورت حالها چنان نگارند که خواهند… ». (وراوینی،386:1384-393)
و ناصرخسرو آرزو و حسد را به مارهایی تشبیه می کند که در دل انسان حسود جای می گیرند و علاوه بر آزار و اذیت فرد مقابل، درون او را نیز آزار می دهند:
آرزو را و حسد را مده اندر دل جا
گر همی خواهی تا خانه به ماران ندهی
گر تو مر آز و حسد را بسپاری دل خویش
ندهند آنچه تو خواهی به تو تا جان ندهی(قصیده 248)
و مِن شر حاسدٍ اذا حَسد