بر اساس آموزه های روایی و قرآنی هدف از خلقت انسان عبودیت و بندگی حق تعالی معرفی شده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»[ذاریات، آیه 56] از طرفی مغز عبادت و بندگی نیز دعا کردن معرفی شدن است: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَة؛[1] دعا مغز عبادت است» حال سوال این است با توجه به اهمیت این موضوع، دعا چه جایگاهی در زندگی انسان دارد، و آداب دعا کردن چیست؟ جواب این سؤال را با تأمل در دعای ابو حمزه ثمالی خواهیم داد.
کمی هم با خدا خلوت کنیم
وقتی در زندگی و دنیای ماشینی رو به پیشرفت امروزی دقت و تأمل می شود، گویی دیگر کسی وقت خالی برای ارتباط با خدا ندارد، هر چیزی و هر کاری در اولویت برنامه ی انسان قرار دارد، جز ارتباط شیرین با خالق هستی؛ واقعیت تلخی که هویت اصلی انسان را به تاراج برده است، به گونه ای که انسان را به یک خود فراموشی مزمن و خطرناک گرفتار کرده و جامعه انسانی را در یک بحران هویت قرار داده است. «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛[حشر، آیه19] و همچون كسانى نباشید كه خدا را فراموش كردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشى» گرفتار كرد، آنها فاسقانند». آلكسیس كارل، روان شناس معروف می گوید: «فقدان نیایش در میان ملتی برابر با سقوط آن ملت است؛ اجتماعی كه احتیاج به نیایش را در خود كشته است، معمولا از فساد و زوال مصون نخواهد ماند..» [2]
از جمله آداب و آموزه های نیایش به درگاه الهی، ایمان و باور به استجابت دعا است. انسان باید باور داشته باشد که خدای متعال صدای او را می شنود و در برآورده کردن حاجت او تواناست، باری تعالی خود امر به دعا کرده و استجابت آن را وعده داده است: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَكُم؛[غافر، آیه60] پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم.»
ماه رمضان و سحرهای شگفت انگیز آن وقت مناسبی برای درمان خود فراموشی و بازشناسی هویت الهی انسان ها است، به شرط آنکه قدر ساعات و لحظات آن را بدانیم و برای دست یابی به جایگاه و ارزش خود کمی با خالق هستی خلوت کنیم: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُم؛[فرقان، آیه 77]بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمىكند.»
آداب مناجات و نیایش با حق تعالی
دعای ابوحمزه ثمالی یکی از زیباترین و دلنشین ترین نیایش هایی است که روش ارتباط با خدای متعال و آداب دعا کردن را به انسان آموزش می دهد، و انسان را از زندگی ماشینی و مدرن به دنیای معنویات و زیبایی های واقعی پیوند می زند.
1-شرط استجابت دعا خداشناسی است: در مناجات هایی که از حضرات معصومین (علیهم السلام) نقل شده شاهد هستیم که فرازهای ابتدایی دعا، نوعاً در بردارنده معارف توحیدی و خدا شناسی است، نکته بسیار مهمی که دعای ابوحمزه ثمالی نیز از آن مستثنی نشده است، در خصوص رابطه خداشناسی و استجابت دعا در روایتی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ از پیامبراکرم(صلی الله علیه واله) این چنین نقل کرده است: «وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ لَوْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ لَزَالَتِ الْجِبَالُ بِدُعَائِكُم[3] ؛ اگر معرفت شما به خداوند کامل باشد، با دعای شما کوه‌ها از بین می‌روند.»
در فرازهای ابتدایی دعای ابوحمزه ثمالی نیز مباحث توحیدی و معرفت شناسی به گونه ای موج می زند که گویای عمق فراوان معرفت امام سجاد (علیه السلام) به شناخت باری تعالی است: « یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِ بِكَ عَرَفْتُكَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْكَ وَ دَعَوْتَنِی إِلَیْكَ وَ لَوْ لاَ أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ؛[4] اى رب من اى رب من اى رب من من تو را به تو شناختم و تو مرا بر وجود خود دلالت فرمودى و بسوى خود خواندى و اگر تو نبودى من نمى دانستم تو چیستى.»
2-تمام خوبی و خیرها نزد خدا است: یکی از نکات بسیار زیبا و آموزنده ای که مناجات ابوحمزه ثمالی به انسان می آموزد این است که انسان خود را محتاج خیر الهی بداند و آن را از باری تعالی مسئلت کند: «مِنْ أَیْنَ لِیَ الْخَیْرُ یَا رَبِ، وَ لاَ یُوجَدُ إِلاَّ مِنْ عِنْدِكَ وَ مِنْ أَیْنَ لِیَ النَّجَاةُ وَ لاَ تُسْتَطَاعُ إِلاَّ بِكَ؛ اى خدا كجا خیرى توانم یافت در صورتى كه خیر جز پیش تو نیست و از كجا راه نجاتى خواهم جست و حال آنكه جز به لطف تو نجات میسر نیست.»، البته قرآن کریم این مطلب را پیش تر در مناجات و نیایش حضرت موسی (علیه السلام) با خدای متعال به افراد آموزش داده است، وقتی که حضرت موسی (علیه السلام) خود را محتاج «خیر» باری تعالی معرفی می کند: «فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقیرٌ؛[قصص، آیه 24] و گفت: پروردگارا، من به هر خیرى كه سویم بفرستى سخت نیازمندم.»
3-ایمان به استجابت دعا: از جمله آداب و آموزه های نیایش به درگاه الهی، ایمان و باور به استجابت دعا است. انسان باید باور داشته باشد که خدای متعال صدای او را می شنود و در برآورده کردن حاجت او تواناست، باری تعالی خود امر به دعا کرده و استجابت آن را وعده داده است: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَكُم؛[غافر، آیه60] پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم.»
ماه رمضان و سحرهای شگفت انگیز آن وقت مناسبی برای درمان خود فراموشی و بازشناسی هویت الهی انسان ها است، به شرط آنکه قدر ساعات و لحظات آن را بدانیم و برای دست یابی به جایگاه و ارزش خود کمی با خالق هستی خلوت کنیم: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُم؛[فرقان، آیه 77]بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمىكند.»
این روحیه و باور است که انسان را بر سرسجاده سلوک مشتاق و شیدا می کند. این نکته در دعای ابو حمزه ثمالی این چنین مورد توجه قرار گرفته است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فَیُجِیبُنِی وَ إِنْ كُنْتُ بَطِیئاً حِینَ یَدْعُونِی؛ ستایش خداى را كه من او را مى خوانم و او اجابت مى كند و هر چند وقتى كه او مرا مى خواند كندى و كاهلى مى كنم.» «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أُنَادِیهِ كُلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِی وَ أَخْلُو بِهِ حَیْثُ شِئْتُ لِسِرِّی بِغَیْرِ شَفِیعٍ فَیَقْضِی لِی حَاجَتِی؛ و ستایش خداى را كه براى هر حاجتى هرگاه او را خواستم ندا خواهم كرد و هر وقتى براى راز و نیاز با او خلوت توانم كرد و بدون هیچ واسطه و شفیع حاجتم را روا مى سازد»
4-ناامید شدن از غیر خدا: یکی دیگر از آداب نیایش به درگاه الهی، قطع امید از غیر خداست. این مطلب را در منابع روایی به وضوح می توان مشاهده کرد؛ کما اینکه در دعای ابوحمزه ثمالی نیز امام سجاد(علیه السلام) به این مطلب اینگونه اشاره می فرمایند: «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لاَ أَرْجُو غَیْرَهُ وَ لَوْ رَجَوْتُ غَیْرَهُ لَأَخْلَفَ رَجَائِی؛ و سپاس خداى را كه به او چشم امید دارم نه به غیر او و اگر به غیرش امید مى داشتم مرا ناامید مى گردانید.»
5-برشمردن نعمت های خدا: از جمله آداب دعا به یاد آوردن نعمت های خداست، در دعای ابوحمزه ثمالی نیز امام سجاد(علیه السلام) در فرازهای ابتدایی دعا نعمت های گسترده باری تعالی را بر خود متذکر می شود: «إِلَهِی رَبَّیْتَنِی فِی نِعَمِكَ وَ إِحْسَانِكَ صَغِیراً وَ نَوَّهْتَ بِاسْمِی كَبِیراً فَیَا مَنْ رَبَّانِی فِی الدُّنْیَا بِإِحْسَانِهِ؛ اى خدا تویى كه در انواع نعم و احسان هنگامى كه كودكى بودم مرا پرورانیدى و در بزرگى هم سربلندى و نام نیكو دادى.»
سخن آخر
مهمترین و ضروری ترین نیاز روح و جسم انسان ارتباط و مناجات با خالق هستی است. در نگرش اسلامی این نوع ارتباط از چنان جایگاه و ارزشی برخوردار است که هستی و قیمت انسان بدان وابسته است.
پی نوشت ها:
[1]. الدعوات (للراوندی)/ سلوة الحزین، النص، ص: 19
[2]. نیایش، آلكسیس كارل، به نقل از تفسیر نمونه، ج 1، ص 640.
[3]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج17،ص 301، ح8.
[4]. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج2، ص582.
