مرگ، یک خواب یا یک بیداری؟

دو گونه درباره مرگ در روایات آمده است، که ظاهرش متناقض است: یکبار نقل شده است که “النوم اخ الموت” که از آن برداشت می شود که وقتی انسان می میرد انگار در خواب می شود و در جایی دیگر هم نقل شده که “الناس نیام اذا ماتوا انتبهوا” که از آن برداشت می شود زمان مرگ انسان از خواب بیدار می شود. در واقع پرسشی که اینجا رخ می نماید اینست که آیا انسان با مرگ به خواب می رود و یا اینکه با مرگ از خواب بیدار می شود؟
جواب اینست که در دنیا خواب در خواب بودیم. وقتی می میریم یک مرحله بیدار می شویم اما هنوز خوابیم. وقتی قیامت برپا می شود ما کلاً از خواب بیدار می شویم. بنابراین هر مرحله نسبت به مرحله قبل بیداری و نسبت به مرحله بعد خواب است. تفاوت خواب و بیداری در اینست که ما در بیداری با حقایق سر و کار داریم ولی در خواب خیر. با این توضیح برزخ نسبت به قیامت خواب محسوب می شود اما نسبت به دنیا بیداری محسوب میشود.
یونس میگوید: «من از حضرت راجع به شخصى را كه به دار آویخته اند سؤال كردم كه آیا او را هم عذاب قبر می دهند؟ حضرت فرمود: آرى خداوند عزّ و جلّ به هوا امر میكند كه او را در فشار خود بگیرد.»

فشار قبر در اولین وادی پس از مرگ

عذاب قبر از مسائلی است که وقتی انسان به آن فکر می کند همین فکر کردن باعث رفع برخی از رذائل انسان می گردد. عذاب قبر علل مختلفی می تواند داشته باشد: از أمیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده است: قَالَ: عَذَابُ الْقَبْرِ یَكُونُ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزْبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ. «فرمود: عذاب قبر از سخن چینى و پرهیز نكردن از بول و دورى مرد از زنش پیدا میشود كه رختخواب خود را جدا نموده و در غذا و خواب از او دورى كند.» (1)
و نیز از حضرت صادق از پدرش از پدرانش علیهم السّلام نقل شده است كه: قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّى اللَهُ عَلَیْهِ وَ ءَالِهِ: ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ كَفَّارَةٌ لِمَا كَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ. «رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: فشار قبر براى مؤمن كفّاره تضییع نعمت هائى است كه نموده است.» (أمالی الصدوق،540)
حضرت صادق علیه السلام در بیانی فرمودند: رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم براى تشییع جنازه سَعد از منزل خارج شدند در حالیكه هفتاد هزار فرشته جنازه وى را تشییع می نمودند؛ و پس از دفن، حضرت رسول الله صلی الله و علیه و آله سر خود را به طرف آسمان بلند نموده و فرمودند: مِثْلُ سَعْدٍ یُضَمُّ؟ آیا فشار قبر، شخصى مانند سعد را با این سابقه درخشانش در اسلام میگیرد؟
أبو بصیر میگوید: عرض كردم: فدایت شوم ما چنین مى پنداشتیم كه سعد از بول اجتناب كامل نمی كرد! حضرت فرمود: مَعَاذَ اللَهِ، إنَّمَا كَانَ مِنْ زَعَآرَّة فِى خُلُقِهِ عَلَى أَهْلِهِ. «پناه به خدا چنین نیست، بلكه فشار قبر سعد به علّت سوء خُلقى بود كه با اهل خانه خود داشت.»
حضرت صادق علیه السلام فرمودند: مادر سعد گفت: گوارا باد اى سعد برتو در این بهشتى كه وارد شدى. رسول خدا صلی الله و علیه و آله فرمود: اى مادر سعد! بر خدا حكم جزمى منما. (فروع كافى، طبع حیدرى، ج 3، ص 241 و «بحار الانوار» طبع حروفى، ج 6، ص 261)

همچنین کلینی روایت می کند با إسناد خود از أبوبصیر از یكى از صادقین علیهما السّلام که:
قبر جایی است که انسان در عالم برزخ در آن سکونت دارد و خودش آنجا را ساخته است. بنابراین قبر جسم انسان همین قبر مادی است که انسان آن را برای خود نساخته است و چه بسا افرادی اصلاً زیر زمین دفن نشوند و سوزانده شوند یا… اما انسان قبری هم دارد که آن را خودش با اعمالش ساخته است و قبر حقیقی انسان است. جالب اینجاست که این دو قبر با هم بی ارتباط نیستند و شاید بتوان گفت قبر حقیقی باطن همین قبر جسمانیست.

قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ رُقَیَّةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَهِ صَلَّى اللَهُ عَلَیْهِ وَ ءَالِهِ قَالَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّى اللَهُ عَلَیْهِ وَ ءَالِهِ: الْحَقِى بِسَلَفِنَا الصَّالِحِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ وَ أَصْحَابِهِ؛ قَالَ: وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ عَلَى شَفِیرِ الْقَبْرِ تَنْحَدِرُ دُمُوعُهَا فِى الْقَبْرِ وَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّى اللَهُ عَلَیْهِ وَ ءَالِهِ یَتَلَقَّاهُ بِثَوْبِهِ قَآئِمًا یَدْعُو، قَالَ: إنِّى لَاعْرِفُ ضَعْفَهَا وَ سَأَلْتُ اللَهَ عَزّ وَ جَلَّ أَنْ یُجِیرَهَا مِنْ ضَمَّةِ الْقَبْرِ. «حضرت فرمود: چون رقیّه دختر رسول الله صلّى الله علیه و آله وفات كرد، رسول خدا فرمود: اى دخترم! بپیوند به سلفِ صالحِ ما عثمان بن مظعون و اصحاب او؛ و فاطمه علیها السّلام بر كناره قبر ایستاده بود و چنان گریه میكرد كه اشکهاى چشم او در قبر فرو میریخت، و رسول خدا صلّى الله علیه و آله در حالى كه ایستاده دعا مینمود آن اشکها را با لباس خود پاك میكرد. رسول خدا فرمود: من از ضعف رقیّه خبر دارم و از خداوند عزّ و جلّ خواهش كردم كه او را از فشار قبر خلاصى بخشد.» (معاد شناسى؛ شهید مطهری، ج 3، ص190)

در روایتی دیگر شخصی از امام صادق علیه السّلام درباره عذاب قبر شخص به دار آویخته سوال می نماید:
قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَصْلُوبِ یُعَذَّبُ عَذَابَ الْقَبْرِ؟ قَالَ: فَقَالَ: نَعَمْ إنَّ اللَهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ الْهَوَآءَ أَنْ یَضْغَطَهُ.
و در روایت یونس میگوید: «من از حضرت راجع به شخصى را كه به دار آویخته اند سؤال كردم كه آیا او را هم عذاب قبر می دهند؟ حضرت فرمود: آرى خداوند عزّ و جلّ به هوا امر میكند كه او را در فشار خود بگیرد.» (من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفارى، ج 1، ص279)
و در روایت دیگر حضرت صادق علیه السّلام در پاسخ گفتند كه: خداوند زمین و هوا یكى است؛ خداوند به سوى هوا وحى میكند كه او را در فشار بگیرد، و هوا چنان او را در فشار قرار میدهد كه از فشار قبر سخت تر باشد.
با توجه به روایات بیان شده قبر اعم از این خاک و مقبره است و به معنای هر جایی است که انسان در آن سکونت دارد. شاید بتوان اینگونه بیان کرد که قبر جایی است که انسان در عالم برزخ در آن سکونت دارد و خودش آنجا را ساخته است. بنابراین قبر جسم انسان همین قبر مادی است که انسان آن را برای خود نساخته است و چه بسا افرادی اصلاً زیر زمین دفن نشوند و سوزانده شوند یا… اما انسان قبری هم دارد که آن را خودش با اعمالش ساخته است و قبر حقیقی انسان است. جالب اینجاست که این دو قبر با هم بی ارتباط نیستند و شاید بتوان گفت قبر حقیقی باطن همین قبر جسمانیست.

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان