یكی از ویژگی های قرآن كریم كه انسان را با زیبایی های ظاهری و معنوی كلام الهی آشنا می سازد، «آیات متشابه» است. توجه نكردن به این مسئله ممكن است مشكلاتی را در حفظ قرآن و تثبیت آن به وجود آورد.

تعریف آیات متشابه:
منظور از آیات متشابه در قرآن، آیاتی است كه دارای شباهت كامل یا نسبی با هم باشند. این شباهت ممكن است در تمام آیه، عبارتی از آن و حتی بخش های كوچك تر باشد.
در مقابل متشابه، اصطلاح مختلف وجود دارد. بخش هایی از آیه كه با هم شباهت دارند متشابه نامیده می شود و قسمت های غیرمتشابه را مختلف می نامند.

به نمونه هایی از آیات دارای تشابه (و اختلاف) توجه كنید:

فبای آلاء ربكما تكذبان تشابه كامل
و انزلنا علیكم المن و السلوی
و نزّلنا علیكم المن و السلوی اختلاف در كلمه
و الله شدید العقاب
ان الله شدید العقاب اختلاف در كلمه
و ادخلوا الباب سجداً و قولوا حطه
و قولوا حطه و ادخلوا الباب سجداً اختلاف در جا به جایی عبارت

اهمیت آیات متشابه در حفظ و مرور قرآن:
وقتی حفظ قرآن را آغاز می كنیم و در این مسیر پیش می رویم، كم كم تعداد آیات دارای تشابه كامل یا تشابه و اختلاف (مواردی كه هم شباهت دارند و هم در بعضی بخش ها اختلاف دارند) زیاد می شود. اگر پایه حفظ خوب گذاشته نشود، با توجه به فراوانیِ این آیات، خود به خود اشكالاتی پیش می آید و به خصوص در مرور محفوظات، این اشكالات بیشتر خود را نشان می دهد.

در چنین مواردی حافظ به راحتی از آیه ای در یك سوره به آیه مشابه در همان سوره یا سوره دیگر منتقل می شود.
برای این كه دچار چنین مشكلاتی نشویم، لازم است نكات زیر را به دقت به كار ببندیم:

1- در هنگام حفظ آیات، نهایت دقت و تلاش خود را به كار بندیم. به خصوص در حفظ آیات متشابه لازم است اهتمام بیشتری بورزیم.

2- در همان زمانی كه به حفظ آیات مشغول هستیم چنانچه احساس كردیم در حفظ آیه ای به خاطر تشابه با آیه دیگر مشكل داریم، آن آیه را مشخص كرده و پس از حفظ اولیه با تمركز بیشتر روی آن، سعی در تثبیت آن خواهیم داشت.

3- مصحفی را برداشته و برای مشخص نمودن آیات متشابه اختصاص می دهیم. نحوه كار بدین شكل است كه آیات متشابهی را كه به دلیلی در حفظ آن ها دچار مشكل شده ایم یا پیش بینی مشكل در مرور آنها داریم یا تشابه آن ها به آیات دیگر جالب به نظر می رسد مشخص می كنیم. در كنار مصحف و مقابل آیه مورد نظر، شماره آیه یا آیات مشابه آن در سوره یا سوره های دیگر را یادداشت می كنیم.
بهتر است این كار را در مصحفی كه معمولاً برای مرور محفوظات استفاده می شود انجام دهیم.

4- یكی از راه های به ذهن سپردن دقیق آیات متشابه و محل دقیق آنها در قرآن كریم قرار دادن علایمی برای آن ها است.
مثلاً آیات 68 تا 71 سوره بقره به بیان معرفی ویژگی های گاو بنی اسرائیل می پردازد. در این آیات به ترتیب مسائل زیر بیان می شود:

سن و سال گاو
رنگ گاو
كارآیی گاو

این موارد برای كسی كه با معانی آیات به طور مختصر آشنا باشد، نشانه خوبی است.
یا مثلاً در آیات 60 به بعد سوره كهف، ماجرای برخورد حضرت موسی(ع) با حضرت خضر(ع) مطرح می شود. در این آیات، جمله ای كه خطاب حضرت خضر به موسی است در سه مرتبه به ترتیب زیر بیان می شود:

قال انك لن تستطیع معی صبراً كهف: 67
قال الم اقل انك لن تستطیع معی صبراً كهف: 72
قال الم اقل لك انك لن تستطیع معی صبراً كهف: 75

آیات كه پیش می رود، در هر مرحله كلمه یا عبارتی افزوده و عبارت بعد مفصل تر می شود.

پرسش:
1 آیات متشابه و مختلف چه آیاتی هستند؟
2 در آیات 20 تا 27 سوره روم تشابه آیات را بررسی و مشخص كنید.
3 تشابه آیات را در سوره واقعه بررسی و مشخص كنید.